2015 senesinden beri birincil amaç olarak kaya düşme riskinin ortadan kaldırılması çalışmaları nedeniyle restorasyonda olan Sümela Manastırı’nın 28 Temmuz 2020 tarihinde tekrar ziyarete açılmasıyla fresklerde büyük oranda tahribatlar olduğu iddiası yayıldı. Bu iddiaların dayandığı fotoğraflarda tavan harici fresklerin tümünün yüzlerinin kazınmış olduğu ve aynı zamanda üzerlerinde isimlerin kazılı olduğu görülüyor. Tahribatların yakın zamanda yapılmış olduğu iddia edilmesine rağmen, aslında Manastır’daki fresklerin iç acıtıcı kaderi 18. yüzyıla kadar uzanmakta. Freskler üzerindeki ilk tahribatların ünlü bir hac yeri ve ziyaretgah olan Manastıra ziyaretçi yoğunluğunun arttığı bu dönemde (18.yy) gelenlerin hatıra amaçlı isim (sahneler üzerinde bulunan Rusça, Ermenice, İngilizce, Rumca yazıları görmek hala mümkün) ve tarih kazıdıkları; hatta kutsal/şifalı kabul etmelerinden ötürü bazı tasvirleri sökerek götürdükleri biliniyor. Daha sonrasında ise Manastırın koruma altında olmadığı 1923–1972 yılları arasında tekrardan, yerli ve yabancı ziyaretçiler tarafından tahrip ediliyor. Fotoğraflarda görülen çokça Türkçe isim de malesef bu dönemde kazınıyor.
İsa Peygamberin annesi Meryem’e ithaf edilen Sümela Manastır freskleri incelendiğinde, manastır merkezi planlı olmadığından ve mağara duvarlarının engebeli yapısından dolayı çevrimli öyküleme (kronolojik sırlamaya) pek uyulmayan bir sahne düzeni olduğu görülmekte, çünkü bu tarz yapılarda fresklerin işlenmesi çok daha zor ve zaman alıcı bir işlem. Uzun bir tarihi olan manastırda aslında 3 kat fresk bulunmakta: ilk inşa edilmeye başladığı 4.yüzyıl, 14.yüzyıl ve 17.yüzyılda olmak üzere değişik dönemlerde farklı tarz, malzeme ve renkler kullanılarak freskler işlenmiş.
Freskler bu müdahelerle bozulmuş ve anlaşılabilirliklerini de büyük oranda kaybetmiş olsalar da 1930’lu yıllarda İngiliz güzel sanatlar profesörü D. Talbot Rice tarafından fresklerin envanteri çıkartılmış olduğundan fresklerin hikayeleri ve İncil’den hangi sahnelerin ele alındığı bilinmekte. Mağara tapınağın doğu duvarı dış yüzünde en üstten başlayarak dört sahnelik dünyanın yaratılışı, hemen altında altı sahnelik Adem ve Havva’nın yaratılışı; diğer kısımlarında ise tek sahnelik İznik Konsülü, İsa’nın göğe yükselişi, Meryem’in Ölümü ve Göğe yükselmesi gibi sahneler ele alınmakta. Şapelin Güney ve Kuzey taraflarındaki freskler ise çoğunlukla Meryem ve İsa’yı konu alan betimlemeler barındırmakta.
Ancak ne yazık ki manastırın talihsiz geçmişi yalnızca fresklerinin başına gelenlerden ibaret değil. Manastır, kurulduğu günden terk edildiği 1923 yılına kadar keşişlere ev sahipliği yapmaktaymış ve bu yerin etrafındaki köylerde yoğunlukla Hristiyan nüfus yaşarmış. Ortodoksların inancına göre Meryem’in ölüm ve göğe yükselme (Koimesis) tarihi olarak kabul edilen 15 ağustos tarihinde manastır etrafında Hristiyan ahali kutlmalar yaparmış. Manastırın faaliyetlerinin sona erdiği 1923 tarihinden bu yana ise hem konumu (ticaret yolu üzerinde bulunması), hem sahip olduğu mülkler ve hem de dini önemi nedeniyle hazine avcıları tarafından süregiden bir yıkım ve tahribata uğratılmış. Ayrıca, Manastırın 1910 yılında envanteri çıkartılmış olan 100 adet hazine değerindeki eşyalar çeşitli ülkelere dağılmış durumda malesef. Örneğin Hodegetria Meryem İkonası İrlanda Ulusal Müzesi’nde iken, Sümela’nın altın yaldızlı ve işlemeli sunak kapısı Oxford Ashmelon Müzesi’nde, ve Manastıra kutsal bir yer olma özelliğini veren, İsa Peygamberin üzerinde gerildiğine inanılan çarmıh parçası (rölik) ise Yunanistan’da bulunmakta. Bunlara benzer daha pek çok örnek bulunsa da şu açık ki, maalesef yağmalamalar sonucu Manastır’daki değerli eşyalar, ikonalar, freskler ülke dışına kaçırılmış durumda ve günümüzde de farklı ülkelerin müzelerinde sergilenmekte. Öte yandan, ülke içerisinde kalan kültürel ve tarihi miraslarımızı ne kadar koruyabildiğimiz ve hakettikleri değeri verebildiğimiz de ayrı bir soru tabi ki.
Kaynakça
Köse, İsmail. Bulutların Ötesinde Saklı Manastır Sumela, Akademi Kitabcılık 2010.
Yardımcı, Tuğba. “Sümela Manastırı’ndaki fresklerde tahribat oluştuğu iddiasına açıklama”. 7 Ağustos, 2020. https://www.aa.com.tr/tr/kultur-sanat/-sumela-manastirindaki-frekslerde-tahribat-olustugu-iddiasina-aciklama/1934459
Yıldız, Sevcan. Karadeniz Bölgesindeki Bizans Eserleri, 2018. https://www.academia.edu/40503996/Karadeniz_B%C3%B6lgesindeki_Bizans_Eserleri_Trabzon_%C3%96rne%C4%9Fi
